Zachowek, czyli co to dokładnie jest? I czy mi się należy?

W praktyce bardzo często spotykam się z pytaniami dotyczącymi prawa do zachowku. Najczęściej Klienci pytają się co to jest zachowek i czy mi się on należy. W niniejszym wpisie pragnę po krótce rozwinąć i przedstawić Państwu co kryje się pod pojęciem „zachowku”. Wyjaśnię komu prawo do zachowku przysługuje, jak należy wyliczyć udział i wartość roszczenia o zapłatę zachowku. Przedstawię również kwestie kiedy takie roszczenie się przedawnia.

Kodeks cywilny przewiduje „swobodę testowania”, a więc mówiąc wprost każdy może powołać do dziedziczenia po sobie wybranego przez siebie spadkobiercę. Wystarczy, że spadkodawca sporządzi testament lub jeszcze za życia przekaże konkretnej osobie darowiznę. Niekiedy takie działanie może krzywdzić osoby najbliższe spadkodawcy (jego najbliższą rodzinę).

Z uwagi na fakt, że spadkodawca może swobodnie rozporządzać całym spadkiem na wypadek śmierci, to określonym osobom najbliższym spadkodawcy przysługuje roszczenie o zachowek skierowane co do zasady do powołanego spadkobiercy (np. osoba w testamencie).

Zachowek ma zatem na celu niejako ochronę spadkobierców ustawowych, a więc tych, którzy odziedziczyliby spadek zgodnie z ustawą. Najczęściej są to osoby bliskie spadkodawcy. Osoby te to dzieci, małżonek, rodzice czy wnuki.

Zachowek – Kto może żądać?

 Zgodnie z Kodeksem cywilnym zachowku może żądać zstępny spadkodawcy (a więc dziecko spadkodawcy, a czasem też wnuk, prawnuk), małżonek spadkodawcy oraz rodzice spadkodawcy, jeżeli byliby powołani do spadku z ustawy, a więc jeżeli dziedziczyliby po spadkodawcy, gdyby nie było testamentu. Z kolei rodzice spadkodawcy nabędą prawo do zachowku tylko wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił dzieci.

Na przykład:

Jan Kowalski w chwili śmierci miał żonę oraz trójkę dzieci. W testamencie do spadku po sobie powołał swojego brata Zygmunta Kowalskiego. W takiej sytuacji uprawnionymi do żądania zachowku będą dzieci (trójka) oraz żona Jana Kowalskiego. Żyjącym rodzicom Jana Kowalskiego nie przysługuje w tej konfiguracji roszczenie o zachowek. Wynika to z faktu, że nie byliby oni powołani do spadku z ustawy, kiedy ich syn w chwili śmierci zostawił dzieci i żonę.

Jeżeli z kolei Jan Kowalski w testamencie zapisze wszystko swojej jednej córce, to wtedy prawo do zachowku przysługiwać będzie pozostałym dzieciom (dwójce) oraz żonie.

Prawo do zachowku, czyli do czego?

 Uprawnienie do zachowku przyjmuje zawsze postać roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej. Uprawniony do zachowku nie może więc żądać wydania określonych przedmiotów, należących do spadkodawcy.

Roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej odpowiada wartości 1/2 lub 2/3 udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionym do dziedziczenia ustawowego.

Udział 2/3 przysługuje osobom trwale niezdolnym do pracy oraz zstępnym małoletnim. Niezdolność do pracy oraz małoletniość uprawnionego do zachowku ocenia się według chwili otwarcia spadku, a nie według chwili złożenia np. pozwu do sądu.

Na przykład:

Wykorzystując powyższy przykład z Janem Kowalskim i jego bratem Zygmuntem należy wskazać, że gdyby Jan Kowalski nie sporządził testamentu, to spadek zgodnie z ustawą odziedziczyłaby żona w wysokości 1/4 udziału oraz trójka dzieci, każde po 1/4 udziału.

Z uwagi na fakt, że w testamencie do całości spadku został powołany brat Jana Kowalskiego, to dzieciom, jak i żonie przysługuje roszczenie o zachowek. Zachowek przysługuje każdemu po 1/8 udziału (1/4 udziału x 1/2 udziału). Jeżeli np. w chwili śmierci Jana jedno z jego dzieci było niepełnoletnie, to wtedy takiemu dziecku przysługiwać będzie udział w wysokości 1/6 (1/4 x 2/3=2/12=1/6).

Istotny jest również fakt, że przy ustaleniu udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia udziału w zachowku uwzględnia się także spadkobierców, którzy odrzucili spadek, lub którzy zostali uznanie za niegodnych. Z kolei przy obliczeniach nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni w testamencie.

Zachowek – Jaka jest wartość?

Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi i najczęściej wartość zachowku zależy od kilku czynników jak np. od ilości osób uprawnionych do zachowku, wartości dokonanych za życia spadkodawcy darowizn czy treści testamentu.

Należy pamiętać, że przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, które znajdują się w testamencie. Z kolei dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Odnośnie darowizny, to do spadku nie dolicza się drobnych darowizn, ani dokonanych przed więcej niż 10 lat, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi o zachowku. Aby obliczyć wartość darowizn, należy wziąć pod uwagę stan darowizny z chwili jej dokonania oraz cenę z chwili ustalenia zachowku. Jeżeli uprawniony do zachowku dostał za życia spadkodawcy darowiznę, to należy liczyć się z tym, że darowiznę taką zalicza się na poczet należnego zachowku. Również na poczet zachowku należy doliczyć otrzymane przez wstępnego (np. rodzica) darowizny, które pochodziły od spadkodawcy.

Zachowek – Kiedy nie będzie przysługiwał?

 Jak wskazałam powyżej zachowek przysługuje określonym osobom. Kiedy nie przysługuje możecie Państwo przeczytać niżej:

• Jeżeli nie jesteśmy zstępnym spadkodawcy, jego małżonkiem, a w niektórych sytuacjach rodzicem spadkodawcy, to z góry nie przysługuje nam roszczenie o zachowek. Zachowek nie będzie nam również przysługiwał jeżeli zostaliśmy wydziedziczeni przez spadkodawcę w testamencie bądź jeżeli zostaliśmy uznani za niegodnego dziedziczenia. Ponadto do zachowku nie będziemy mieli prawa jeżeli sami zrzekliśmy się dziedziczenia (u notariusza) albo jeżeli sami odrzuciliśmy spadek.
   
• Prawo do zachowku nie przysługuje również małżonkowi, który był w separacji ze spadkodawcą (separacja orzeczona wyrokiem sądu). Podobnie sprawa wygląda jeżeli spadkodawca wystąpił z orzeczeniem rozwodu lub separacji z winy małżonka, a żądanie to było uzasadnione. Jeżeli sprawa o rozwód lub separację była wniesiona do sądu lecz nie zakończyła się z uwagi na śmierć spadkodawcy, to wyłączenia małżonka następuje na podstawie orzeczenia sądu. Przy czym z takim żądaniem o wyłączenia małżonka od dziedziczenia może wystąpić każdy z pozostałych spadkobierców.
   
• Zachowek nie przysługuje także takiemu uprawnionemu do zachowku, który jeszcze za życia spadkodawcy otrzymał od niego darowiznę. Wartość darowizny musi wynosić co najmniej wartości należnego mu zachowku.

Zachowek – Czy roszczenie się przedawnia?

 Tak, roszczenie o zapłatę zachowku jako roszczenie majątkowe przedawnia się. Termin przedawnienia zachowku wynosi 5 lat i liczy się go na dwa sposoby, w zależności od konkretnej sytuacji.

• Jeżeli spadkodawca nie sporządził testamentu, to termin przedawnienia liczy się od dnia śmierci spadkodawcy, tj. od dnia otwarcia spadku.
• Jeżeli jednak spadkodawca sporządził testament, to termin pięciu lat liczy się od dnia ogłoszenia testamentu.

Zatem aby skutecznie dochodzić zapłaty należnego nam zachowku musimy przed upływem pięciu lat liczonych bądź od daty śmierci spadkodawcy bądź od daty ogłoszenia testamentu wnieść pozew o zapłatę zachowku do sądu.

Adwokat Szczecin Katarzyna Kielsznia – Budzińska

Rozwody, Podział Majątku, Alimenty – Kompleksowe Prowadzenia Spraw tel. 786 116 186